Van visie naar volgzaamheid: de sluipende uitholling van ons onderwijs

Een school zonder ziel leert hoe ze moeten volgen, maar nooit hoe ze kunnen leven.

Wanneer een pedagogisch project enkel nog een hol verkooppraatje is

De zoektocht van ouders

Steeds meer ouders verdiepen zich in het onderwijslandschap. Niet omdat ze moeten, maar omdat ze voelen dat onderwijs ertoe doet. Dat de plek waar hun kind leert, groeit en elke dag thuiskomt, geen neutrale keuze is.

Voor veel van ons begint het met een openklasdag. Een gesprek met de directeur. Een klik met een leerkracht. En dan dat pedagogisch project: de woorden die je raken. De visie waarvan je denkt: ja, dit past bij mijn kind.

Want dat is wat we zoeken, toch? Een plek die niet alleen goed is, maar juist.

We kiezen niet zomaar voor gemak. We zoeken een school die aansluit bij de eigenheid van ons kind. Een plek waar leren niet gelijkstaat aan presteren. Waar talent de ruimte krijgt, waar verschillen erkend worden, en waar motivatie niet afgedwongen wordt, maar gevoed.

Een bewuste keuze – maar wat als het een illusie blijkt?

Die keuze maken we met zorg. Met overtuiging. En vaak ook met hoop. Want we weten dat het uitmaakt. Onderzoeker John Hattie toonde het al aan: ouderbetrokkenheid is een van de meest bepalende factoren voor leerwinst.

In mensentaal: als ouder ben je niet aan de zijlijn, je bént een deel van het verhaal.

Maar wat als de school waar we voor kozen, dat verhaal niet meer leeft? Wat als het pedagogisch project waar we ons aan verbonden, niet meer blijkt dan een wervende tekst?

We zien het vaker. Een school die zich op papier profileert met een sterke visie, maar in de praktijk vastloopt in structuren. Waar brochure en realiteit steeds verder uit elkaar drijven. Waar leerkrachten zuchten dat ze het anders willen, maar niet mogen.

En dan rijst de vraag: wat blijft er over van een pedagogisch project dat niet gedragen wordt in de klas?

Niet alleen ouders botsen, ook leerkrachten

Ook leerkrachten hebben gekozen. Bewust. Voor net die school, net die pedagogiek. En toch zien we hoe hun speelruimte verdwijnt. Hoe ze instructies volgen die niet kloppen met hun overtuiging. Hoe ze balanceren tussen idealen en opgelegd beleid.

Onderzoek bevestigt het: steeds meer leerkrachten kiezen vanuit visie. Maar het systeem lijkt daar steeds minder ruimte voor te laten. Wat eens een team was dat samen aan iets bouwde, wordt een verzameling uitvoerders van richtlijnen.

Wat doet dat met motivatie? Met onderlinge verbondenheid? Met het gevoel dat je als school ergens voor staat?

Wanneer beleidslogica het overneemt

Er zijn steeds meer signalen dat scholen hun eigenheid verliezen. Dat pedagogische visie ondergeschikt wordt aan bestuurlijke logica. Wat ooit een vrijplaats was voor kinderen en teams, wordt een geheel van normen, formats en rapporten.

Waar komt die drang naar uniformiteit vandaan? Waarom lijkt alles in het teken te staan van meetbaarheid en beheersbaarheid? Wie heeft bepaald dat goed onderwijs gelijk moet lopen met duidelijke lijnen, strak beleid en controle?

De Franse filosoof Michel Foucault waarschuwde al: macht werkt niet alleen via verboden, maar vooral via het normaliseren van gedrag. Wat als we in ons onderwijssysteem steeds meer ‘normaliseren’? En zo, onbedoeld, elk verschil uitwissen?

En dan kijken we naar boven

In sommige scholengroepen wordt dat spanningsveld pijnlijk zichtbaar. Daar zie je hoe het proces van centralisering stap voor stap de eigenheid van scholen ondermijnt. De eenheid van het beleid krijgt voorrang op de ziel van de praktijk.

Wat ooit een school was met een duidelijke visie, gedragen door team en ouders, moet plots passen in een groter geheel.

In plaats van de vraag “Wat heeft deze school nodig om haar pedagogisch project te verdiepen?”, wordt het:“Hoe past deze school in onze beleidsstructuur?”

Wat als scholen gestuurd worden vanuit een logica die haaks staat op waarvoor zij ooit gekozen zijn – en waarvoor ouders bewust gekozen hebben?

Wat doet dat met het vertrouwen tussen ouders en school, tussen leerkrachten en hun vak?

Wat als scholen met een uitgesproken pedagogische identiteit zich moeten plooien naar een systeem dat die identiteit niet ondersteunt, maar stilletjes uitholt? Is het dan nog mogelijk om trouw te blijven aan wat je als school belooft?

Wat vragen wij dan als ouders?

Misschien moeten we durven vragen: Moeten scholengroepen gevormd worden op basis van ligging? Of op basis van pedagogische visie?

Hoe kunnen scholen hun authenticiteit behouden, als het beleid hen verplicht om te passen binnen een uniform kader?

En bovenal: hoe vrij is ons onderwijs nog, als scholen hun ziel moeten afstaan om bestuurbaar te blijven?

Vertrouwen vraagt ruimte, verschil vraagt lef

Onderwijs is geen neutrale machine. Het is een levende praktijk van mensen die kiezen, proberen, afstemmen en groeien. Vrijheid van onderwijs betekent niet: chaos. Het betekent: ruimte. Voor verschil. Voor overtuiging. Voor dialoog.

De Braziliaanse pedagoog Paulo Freire stelde dat: “Onderwijs is nooit neutraal. Het bevrijdt, of het onderdrukt.”

Voor Freire was onderwijs geen overdracht van kennis, maar een proces van bewustwording. Een ruimte waarin mensen zichzelf en de wereld beter leren begrijpen — om die vervolgens actief mee vorm te geven.

Maar bewustwording vergt tijd, vertrouwen en vrijheid. En net die ruimte lijkt steeds kleiner te worden in een onderwijssysteem waar alles meetbaar, beheersbaar en gelijkvormig moet zijn.

Wanneer scholen geen dragers meer mogen zijn van een uitgesproken visie, maar moeten passen binnen een logica van controle, dan onderwijzen we niet langer om te bevrijden — maar om te behouden wat is.

En dan is de vraag niet langer hoe efficiënt ons onderwijs is, maar hoe eerlijk, hoe menselijk, hoe moedig. Zouden we kunnen zeggen: Een school zonder ziel leert kinderen hoe ze moeten volgen, maar nooit hoe ze kunnen leven?